شبکه‌های اجتماعی و نسل آشفته: تأثیر ژرف اینستاگرام و تیک‌تاک بر سلامت روان نوجوانان

شواهد فزاینده از پژوهش‌های علمی و افشاگری‌های داخلی صنعت فناوری، پاسخ را به وضوح به «آری» نزدیک می‌کند. به نظر می‌رسد شبکه‌های اجتماعی، که روزی نویددهندهٔ پیوندی بی‌مرز بودند، اکنون به عاملی برای تشدید ناآرامی، افسردگی و بحران هویت در نوجوانان تبدیل شده‌اند.

چرخهٔ باطل پسند و پذیرش: هنگامی که هویت به شمار دنبال‌کننده‌ها گره می‌خورد

برای بسیاری از نوجوانان، شبکه‌های اجتماعی به «بازی وابستگی‌آور» برای دستیابی به پذیرش و تأیید اجتماعی تبدیل شده است. ارزش فردی به گونه‌ای خطرناک با معیارهای عددی مانند شمار پسندها، بازدید استوری‌ها و تعداد دنبال‌کننده‌ها سنجیده می‌شود. این سامانهٔ پاداشِ ناپایدار و نامطمئن — همانند دستگاه‌های قمار — موجب ترشح هورمون شادی در مغز می‌شود و چرخه‌ای باطل از انتظار برای پاداش و هراس از دست دادن آن ایجاد می‌کند.

هنگامی که پست یک نوجوان بازخورد مورد انتظارش را دریافت نمی‌کند، این می‌تواند به احساس شرم، کم‌توانی و طردشدگی بینجامد. از سوی دیگر، زندگی به ظاهر بی‌نقص همسالان، یک «واقعیت تحریف‌شده» می‌آفریند که در سنجش با آن، زندگی روزمره و عادی نوجوان، پیش‌پاافتاده و ناکافی به نظر می‌رسد.

سنجش ویرانگر و آرمان‌گرایی نادرست

الگوریتم‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که برجسته‌ترین، جذاب‌ترین و افراطی‌ترین محتوا را به کاربران نشان دهند. این بدان معناست که نوجوانان در معرض سیلابی از تصویرهای پردازش‌شده، بدن‌های «ایده‌آل»، سفرهای مجلل و موفقیت‌های کاری پی‌درپی قرار می‌گیرند. این رویارویی پیوسته به پدیده‌ای می‌انجامد که روانشناسان آن را «سنجش اجتماعی رو به بالا» می‌نامند: سنجش خود با افرادی که به نما در جایگاه بهتری قرار دارند.

فرجام این سنجش، بیشتر اوقات کاهش شدید اعتماد به نفس، ناآرامی دربارهٔ بدن، و در موارد شدید، گرایش به اختلالات خوردن است. مطالعات نشان می‌دهند دختران نوجوان به گونه‌ای ویژه در برابر این فشارها آسیب‌پذیر هستند.

زورگویی در روزگار دیجیتال: زخم‌هایی که همواره تازه می‌مانند

اگر زورگویی مدرسه‌ای با بازگشت به خانه پایان می‌یافت، زورگویی اینترنتی بی‌وقفه و همیشگی است. دیدگاه‌های بدخواهانه، کنایه‌ها، بیرون گذاری عمدی از گروه‌ها و به اشتراک‌گذاری عکس‌های شخصی بدون خواست فرد، می‌تواند تأثیرهای ویرانگر و پایدار بر روان نوجوان داشته باشد. قربانیان اغلب احساس می‌کنند راه گریزی ندارند، زیرا آزاردهنده می‌تواند آن‌ها را تا اتاق خوابشان دنبال کند.

واکنش جهانی: از هشدار افشاگران تا اقدامات نهادهای قانونی

نگرانی در این زمینه به جایی رسیده که «فرانسیس هاگن»، افشاگر سابق فیسبوک، با آشکارسازی نوشتارهای درون‌سازمانی شرکت (اکنون متا) نشان داد که این شرکت به گونه‌ای درونی می‌داند که اینستاگرام چگونه برای نوجوانان زیانبار است، ولی این یافته‌ها را به گونه‌ای همگانی کمرنگ نشان می‌داد.

در پاسخ، نهادهای قانونی در سراسر جهان وارد کارزار شده‌اند. در ایالات متحده، ده‌ها ایالت به دلیل طراحی ویژگی‌های وابستگی‌آور و آسیب‌زننده که بر سلامت روان نوجوانان اثر می‌گذارد، علیه متا شکایت کرده‌اند. کشورهایی مانند بریتانیا قانون‌های «وظیفهٔ مراقبت» را پیشنهاد داده‌اند که پایگاه‌ها را به پاسداری از کاربران جوان خود وادار می‌کند.

راهکارها: نقش والدین، مدارس و سیاست‌گذاری

رویارویی با این چالش نیازمند رویکردی چندجانبه است:

• آگاهی و گفت‌وگوی آزاد: والدین باید دربارهٔ خطرات فضای مجازی آگاه شده و با نوجوانان خود بدون پیش‌داوری گفت‌وگو کنند.

• سواد رقومی در مدارس: آموزش مهارت‌های اندیشهورزی انتقادی و بهره‌گیری سالم از فناوری باید در برنامهٔ درسی مدرسه‌ها گنجانده شود.

• دگرگونی در طراحی پایگاه‌ها: فشار بر شرکت‌های فناوری برای طراحی مسئولانه‌تر، برداشتن ویژگی‌های وابستگی‌آور (مانند پیمایش بی‌پایان) و ارائهٔ الگوریتم‌های روشن‌تر بایسته است.

• قانون‌های سختگیرانه‌تر: دولت‌ها باید قانون‌هایی برای پاسداری از داده‌های کودکان و نوجوانان و محدود کردن تبلیغات هدفمند برای آنان وضع کنند.

جمع‌بندی: یک دوراهی سرنوشت‌ساز

شبکه‌های اجتماعی به خودی خود بد نیستند. آن‌ها می‌توانند فضایی برای خلاقیت، پیوند و یادگیری باشند. اما طراحی کنونی آن‌ها — که بر درگیرسازی بیشینه و سود متمرکز است — بیشتر اوقات به بهای سلامت روان نوجوانان تمام می‌شود.

آیندهٔ این پیوند پیچیده به کنش جمعی ما وابسته است. آیا پایگاه‌هایی خواهیم ساخت که به بهزیستی انسان اولویت دهند، یا شاهد ادامهٔ این همه‌گیری خاموش خواهیم بود؟ پاسخ این پرسش، سرنوشت نسلی را رقم خواهد زد.