چرا امام رضا (ع) می‌فرماید همه را بهتر از خود بدانیم؟

تصور کنید کسی باشد که با یادآوری‌اش، وسط تمام تلخی‌های دنیا انگار قند در دلتان پاشیده می‌شود، حالا همان شخص بیاید برایتان منشوری اخلاقی برای تبدیل شدن به نسخه‌ای بهتر از خودتان بگوید، تصور کنید آن خصلت‌های ذکر شده در منشور آن قدر مهم باشد که اگر آن را نداشته باشید عقلتان کامل نمی‌شود.

از همین رهگذر است که می‌شود گفت باید دیوار نوشت قلبمان باشد این جملاتی که پناه عالم، یعنی امام رضای جانمان می‌گوید: «عقل شخص مسلمان کامل نمی‌شود مگر این که ۱۰ خصلت را دارا باشد:

۱ــ از او امید خیر باشد.

۲ـ از بدى او در امان باشند.

۳ـ خیر اندک دیگرى را بسیار شمارد.

۴ـ خیر بسیار خود را اندک شمارد.

۵ـ  هر چه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود.

۶ـ در عمر خود از دانش‌طلبى خسته نشود.

۷ـ فقر در راه خدایش از توانگری محبوب‌تر باشد.

۸ـ  خوارى در راه خدایش از عزت با دشمنش محبوب‌تر باشد.

۹ـ گمنامى را از پرنامى خواهان‌تر باشد.

۱۰ـ  سپس فرمود: دهمى چیست و چیست دهمى؟ به حضرت گفته شد: چیست؟ فرمود: احدى را ننگرد جز اینکه بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است» (تحف‌العقول، صفحه ۴۴۳)

از بین این ۱۰ اثر ملموس و قابل ردیابی از عقل، امام رئوفمان خودشان با عبارت «العاشره و مالعاشره» بر مورد دهم تأکید کرده‌اند.گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام «علیرضا بیاتانی» بر همین مبناست.

انسان عاقل همه را از خودش بهتر و با تقواتر می‌داند

حجت‌الاسلام بیاتانی در مورد آثار محسوس و ملموسی که با ردیابی آن‌ها می‌توان به کم و کیف و شدت و ضعف عقل پی برد، می‌گوید: ما برای اینکه بتوانیم هم در مسائل مادی و دنیوی و هم در مسائل معنوی و اخروی سر بزنگاه‌ها درست تصمیم بگیریم و به خودمان و دیگران آسیب نزنیم، نیازمند ابزار بسیار مهمی به نام عقل هستیم و هرچه این ابزار در وجود ما کامل‌تر و قوی‌تر باشد، تأثیرش در انتخاب‌ها و تصمیمات ما بیشتر است و به تبعش زندگی و بندگی ما کیفیت بهتری می‌یابد.

از طرفی عقل مادی نیست که بتوان در آزمایشگاه وجود یا عدم وجود و میزانش را اندازه گیری کرد و طبیعتاً آثار محسوس و ملموسی دارد که با توجه به آن آثار می‌توان به کم و کیفش پی برد و چون شناخت آثار یک امر غیرمادی هم در آزمایشگاه ممکن نیست، باید به کسی که از حقیقت و باطن همه چیز با خبر است (یعنی امام معصوم) مراجعه کنیم. امام رضا (ع) در روایتی برای عقل ۱۰ اثر ملموس و قابل ردیابی بیان فرموده‌اند که با ردیابی آن‌ها می‌توان به وجود یا عدم وجود عقل و شدت و ضعفش پی برد.

از آنجایی که توضیح و تبیین هر ۱۰ مورد گفت‌وگو را طولانی و مخاطب را خسته می‌کند، به تبیین مورد دهم که خود امام با عبارت «العاشرة و ما العاشرة» روی آن تأکید کرده‌اند می‌پردازم. همین اثر و نشانه عقل که امام از ۹ تای قبل آن را مهم‌تر می‌دانند و شخصاً به توضیحش پرداخته‌اند، این است که انسان عاقل همه را از خودش بهتر و باتقواتر می‌داند.

از برتری‌های باطنی که در ظاهر افراد معلوم نیستند غافل نشویم

نکته مهم اینجاست که انسان عاقل چطور می‌تواند همه را از خودش بهتر و باتقواتر بداند. حجت‌الاسلام بیاناتی راهکار دستیابی به چنین خصلتی را این گونه توضیح می‌دهد: مردم جامعه نسبت به ما ۲ حالت دارند یا واقعاً از ما بهتر و باتقواتر هستند و یا نیستند. امام در توضیح این قسمت می‌فرمایند: انسان عاقل وقتی به کسی که ظاهراً از خودش بهتر و باتقواتر نیست بر می‌خورد به دو بعدی بودن انسان و اینکه دارای ظاهر و باطن است توجه می‌کند و به جای اینکه فقط ظاهر (که شامل رفتار و سبک زندگی هم می‌شود) را ملاک ارزیابی قرار دهد با خودش می‌گوید: من به باطن او دسترسی ندارم و شاید (که با عبارت لعل در روایت بیان شده) برتری‌های باطنی او نسبت به من، به برتری‌های ظاهری من نسبت به او بچربد.

نقص او ظاهر است، نقص‌های این حقیر باطن است

در راستای توجه به خیر و خوبی نهفته در باطن برخی انسان‌ها، حجت‌الاسلام بیاتانی اشاره مناسبی به بخشی از بیانات رهبر انقلاب در نوزدهم مهرماه سال ۱۳۹۱ می‌کند، آنجا که می‌گوید: «...خانم‌هایی بودند که در عرف معمولی به آن‌ها می‌گویند «خانم بدحجاب»؛ اشک هم از چشمش دارد می‌ریزد. حالا چه کار کنیم؟ ردش کنید؟ مصلحت است؟ حق است؟ نه، دل، متعلق به این جبهه است؛ جان، دلباخته‌ به این اهداف و آرمان‌هاست. او یک نقصی دارد. مگر من نقص ندارم؟ نقص او ظاهر است، نقص‌های این حقیر باطن است؛ نمی‌بینند. گفتا شیخا هر آنچه گویی هستم/ آیا تو چنان که می‌نمایی هستی؟  ما هم یک نقص داریم، او هم یک نقص دارد. با این نگاه و با این روحیه برخورد کنید. البته انسان نهی از منکر هم می‌کند؛ نهی از منکر با زبان خوش، نه با ایجاد نفرت».

وقتی با یک حس برتری ممکن است پیامبری انسان لغو شود

برتر شمردن خود نسبت به دیگران، آن قدر ناپسند و نهی شده است که می‌تواند دلیلی برای حذف پیامبری از دیوان پیامبری باشد. حجت‌الاسلام بیاتانی ابراز می‌دارد:‌ همچنین در کتاب «عُدةُ الداعی» آمده که خداوند به موسی وحی کرد وقتی خواستی به «طور» برای مناجات بیایی، فردی را که خودت را از او برتر می‌دانی، به همراه بیاور. حضرت موسی برای همراه بردن کسی که خود را از او برتر بداند، به هر کس رو آورد، نتوانست خود را از او برتر بداند از این رو از دایره آدمیان خارج شد و در دایره حیوان‌ها به یافتن کسی که خود را از وی برتر بداند، با درنده‌ای مبتلا به بیماری جرب(پیسی) مواجه شد و ریسمانی به گردن آن انداخت تا با خود ببرد ولی کمی که رفتند، حیوان را آزاد کرد و خود به تنهایی رفت و وقتی خداوند از او علت همراه نیاوردن کسی با خودش را پرسید، عرض کرد موجودی که من از او برتر باشم، نیافتم و خداوند فرمود: به عزت و جلالم قسم اگر موجودی را با خود همراه آورده( و خود را از چیزی برتر شمرده بودی)، تو را از دیوان پیامبری حذف می‌کردم.

تجربه‌ای از تأثیرگذاری مثبت آدمی به ظاهر غلط‌انداز

احتمالاً برای همه ما پیش آمده که در برخورد اول با کسی به او نگاه بدبینانه‌ای داشته ایم یا باور نمی‌کرده‌ایم برخی فضایل اخلاقی را داشته باشد، ولی بعد از همنشینی با او و بر اثر گذشت زمان به اشتباهمان پی برده‌ایم و فضایلی را از او دیده‌ایم که در برخورد اول قابل شناسایی نبودند و چه بسا خودمان فاقد آن فضایل خوبی ها هم بوده‌ایم. تجربه شخصی حجت‌الاسلام بیانی در این رابطه شنیدنی است: تجربه‌ای که خودم دارم این است که سال اول دوران دانشجویی‌ام(زمانی که ۱۸ ساله بودم) با فردی تقریباً همسن و سال خودم آشنا و دوست شدم که ظاهر غلط‌اندازی داشت، ولی وقتی بیشتر با او معاشرت کردم متوجه شدم که چه آدم عارف مسلکی است و جالب است بدانید که همان آدم به ظاهر غلط‌انداز در مسیر آینده زندگی من بسیار تأثیر گذاشت، مثلاً گاهی می‌گفت بیا به قبرستان برویم و عبرت بگیریم و بی‌اعتباری دنیا را به خودمان یادآوری کنیم و وقتی به قبر تازه‌ای می‌رسید می‌گفت: شب سختی در انتظار این میّت است و می‌نشست برایش قرآن می‌خواند یا با او حرف می‌زد.

او می‌افزاید: اگر من با او دوست و همنشین نمی‌شدم، هیچ‌گاه فضائل و حالاتی که از او در معاشرتم با او دیدم به ذهنم خطور هم نمی‌کرد و چه بسا برایش تأسف هم می‌خوردم که چرا به جای راه خدا راه شیطان را در پیش گرفته است. این نکته را هم دقت کنید که در واقع نهی از منکر به معنای اعلام برتری نسبت به طرف مقابل و انکار خوبی‌هایش نیست، بلکه به معنای دلسوزی و مهربانی نسبت به او است و اینکه ما می‌خواهیم طرف مقابلمان این عیب را هم نداشته باشد.

خلاصه که طبق فرمایش امام رضا (ع)، اگر خودمان را حتی از یک نفر هم بهتر بدانیم عقلمان ناقص است، همین قدر مستقیم، صریح و قطعی.

منبع:فارس